چالش‌ها، فرصت‌ها و افق‌های توسعه دریامحور در جمهوری اسلامی ایران
گزارش سازمان بنادر و دریانوردی[1]
مقدمه
در طول یک‌سال گذشته مطالعات علمی کاملی با حضور شش دانشگاه داخلی کشور در رابطه با اقتصاد دریا انجام‌شده است. در رابطه با موضوع سیاست‌ها و راهبردهای دریایی، آن‌چه امروز مهم است این است که نباید احساس حقارت کرد. علت این امر هم آن است که به‌عنوان نمونه، قبل از انقلاب یک بندر خرمشهر داشتیم که تخلیه بار به‌کندی در آن انجام می‌شد. بندر شهید رجایی قرار بود توسط یک شرکت ایتالیایی احداث شود اما نیمه‌تمام رها شد. بعد از انقلاب این بندر توسط قرارگاه خاتم‌الانبیاء ساخته شد و به بهره‌برداری رسید. به‌تازگی نیز اسکله‌ای به طول پانصد متر با تکیه بر توان داخلی افتتاح‌شده است و نکته شایان توجه اینکه سازه دریایی، از 38 متر زیر آب ساخته می‌شود و بالا می‌آید. ظرفیت این اسکله 18هزار و 400 کانتینر است که اگر روی کامیون بگذاریم؛ طول صف آن شش‌صد کیلومتر می‌شود.
هم‌اکنون در جمهوری اسلامی ایران 843 سازه دریایی وجود دارد، از انواع بنادر تجاری، نفتی، صنعتی، پتروشیمی، گردشگری و... . در موضوع گردشگری، سالانه 12 میلیون نفر، سفر دریایی در کشور انجام می‌شود و به‌طور خاص در ایام نوروز، سه‌میلیون نفر، سفر دریایی داریم و شناورهای بسیار مدرن این جابجایی را انجام می‌دهند. اگر گردشگری خارجی نیست به‌خاطر اینکه تحریم هستیم ولی گردشگری داخلی وجود دارد. کشتیرانی جمهوری اسلامی بزرگ‌ترین ناوگان کشتیرانی منطقه‌ای غرب آسیا را دارد؛ شامل نیروی دریایی چه در ارتش و چه در سپاه، کشتی‌های کانتینری و کشتی‌های فله و کشتی‌های متفرقه. توسعه‌ای که در بخش شیلات در رابطه با حوضچه‌های پرورش میگو و ماهی داشتیم بسیار زیاد بوده است. 700 هزار تن صید شیلات داریم و برای یک‌میلیون و پانصد هزار تن در حال برنامه‌ریزی هستیم.
تعداد 34 بندر اصلی در کشور فعال است که ظرفیتشان 400 میلیون تن است. درباره امارات می‌گویند که 20 میلیون کانتینر ظرفیت دارد و ظرفیت ما 8 میلیون کانتینر است. ظرفیت بنادر نفتی و غیرنفتی ما در مجموع 400 میلیون تن است. عملکرد نفتی و غیرنفتی بنادر ما 210 میلیون تن در طول سال است که عملکرد قابل‌توجهی در شرایط تحریم است. باید به این نکته توجه داشت و اینکه این‌ها همگی بعد از انقلاب انجام‌شده است. البته نسبت به ظرفیتی که داریم هنوز جای کار بسیار است. برخی عواملی که باعث شده، در جایگاهی متناسب با ظرفیتمان نباشیم عبارت‌اند از:
- صنعت دریایی، سرمایه‌گذاری‌های سنگین می‌خواهد. به‌عنوان نمونه هزینه ساخت یک دیوار در خشکی، حداکثر با بهترین مصالح متری ده میلیون تومان است؛ اما همین دیوار وقتی در دریا به نام اسکله احداث می‌شود، بالای یک میلیارد تومان هزینه می‌خواهد. هیچ سرمایه‌گذاری در دریا، اقتصادی نیست مگر با فاینانس؛ چرا؟ چون صنعت دریایی سرمایه بسیار زیاد می‌خواهد. تمام مواردی که در کشورهای دیگر اتفاق می‌افتد، 80 درصدش فاینانس بانک‌های بین‌المللی است. یک کشتی 150میلیون دلاری را هیچ‌کس نمی‌تواند نقد بخرد؛ هشتاد درصدش فاینانس است و باید توجه داشت که کشور ما در این زمینه به‌واسطه تحریم، مشکلاتی دارد.
- نکته دیگر که باعث شده ما در جایگاه خودمان نباشیم این است که تمام مقررات، محیط کسب‌وکار صنعت دریایی، باید تابع مقررات بین‌المللی باشد. حتی یک آشپز ساده بر روی کشتی که تحت کنوانسیون بین‌المللی اس.تی.سی.دبلیو گواهی‌نامه نداشته باشد؛ نمی‌تواند کار کند. قبل از تحریم‌ها، جمهوری اسلامی 37 خط کشتیرانی بین‌المللی داشت که این‌ها را یک‌شبه قطع کردند.
- نکته آخر اینکه در کشور بیش از بیست ارگان دریایی داریم و هیچ جای دنیا مدیریت یکپارچه وجود ندارد بلکه سیاست‌گذاری یکپارچه وجود دارد. مگر می‌شود یک مجموعه مدیریت یکپارچه بیاید مسئولیت شیلات، نیروی دریایی، سازمان بنادر و دریانوردی، وزارت صنعت، وزارت نیرو، کشتیرانی جمهوری اسلامی، نفت‌کش و... همه و همه را انجام دهد.
در این گزارش ابتدا تصویری از تجارت حمل‌ونقل دریایی در جهان ارائه‌شده است و سپس نقش و جایگاه سازمان در توسعه دریامحور مورد بررسی قرار گرفته است.
الف- تصویری از تجارت حمل‌ونقل دریایی در جهان
1- تجارت جهانی دریابرد
2- تجارت جهانی کانتینر
3- حجم سرمایه‌گذاری بنادر منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان تا افق 2024
حجم سرمایه‌گذاری
- مجموع کل حجم سرمایه‌گذاری: 3/72 میلیارد دلار
- متوسط حجم سرمایه‌گذاری: 03/8 میلیارد دلار
- سهم ایران از حجم سرمایه‌گذاری بنادر منطقه: 02/0 درصد
سرمایه‌گذاری زیرساخت
- قطر رتبه اول، امارات رتبه دوم و ایران رتبه هفتم در منطقه
4- پیش‌بینی ظرفیت بنادر کانتینری کشورهای منطقه در سال‌های 2024 و 2030
- مجموع ظرفیت بنادر کانتینری در 2024: 90 میلیون TEU[2]
- مجموع ظرفیت بنادر کانتینری در 2030: 160 میلیون TEU
- بیشینه درصد رشد بنادر کانتینری: عربستان (113)، امارات (111)، بحرین (71)، قطر (50)، ایران (40) درصد
5- عملیات کالای کانتینری کشورهای همسایه (سال 2022)
- رتبه 50 ایران از میان 139 کشور دارای دسترسی به دریا
- رتبه 8 ایران از میان 15 کشور همسایه
- سهم 2/0 درصد بنادر ایران از عملیات کانتینری جهان
- سهم 2 درصد بنادر ایران از عملیات کانتینری کشورهای همسایه
6- حجم عملیات کالای کانتینری کشورهای همسایه (سال 2022)
7- سهم اقتصاد دریا از تولید ناخالص داخلی (سال 2022)
ب- نقش و جایگاه سازمان در توسعه دریامحور
1- ایفای نقش در هرکدام از فعالیت‌های اصلی در اقتصاد دریایی
2- ظرفیت حمل‌ونقل دریایی در کشور
1. قرارگیری بنادر کشور در مسیر کریدور ترانزیت بین‌المللی شمال- جنوب
2. سهم منحصربه‌فرد حمل‌ونقل دریایی کشور (90%) در تجارت و مبادلات خارجی
3. وجود بزرگ‌ترین ناوگان نفتی جهان با ظرفیت 6/16 میلیون تن
4. امکان حمل‌ونقل ترکیبی در بنادر کشور و توسعه ترانزیت از قلمرو سرزمینی ایران
5. وجود 11 بندر اصلی با 5/39 کیلومتر طول اسکله و 62 بندر کوچک چندمنظوره
6. بهره‌مندی از بزرگ‌ترین ناوگان تجاری خاورمیانه با ظرفیت 1/6 میلیون تن
7. خط ساحلی: 5800 کیلومتر طول خط ساحلی کشور (35 جزیره قابل سکونت)
8. بیش از 270 میلیون تن ظرفیت تخلیه و بارگیری کالا (2/8 میلیون TEU ظرفیت کانتینری) در بنادر
9. ظرفیت جابه‌جایی 25 میلیون نفر مسافر دریایی با 111 فروند شناور و 7200 صندلی
3- روند سرمایه‌گذاری سازمان و بخش خصوصی
- متوسط نرخ رشد سرمایه‌گذاری (10 ساله): سازمان بنادر: 59+ درصد؛ بخش غیردولتی: 97+ درصد
- کمترین نرخ رشد سرمایه‌گذاری (10 ساله): سال 1396 حدود 11 درصد
- بیشترین نرخ رشد سرمایه‌گذاری (10 ساله): سال 1394 حدود 341 درصد
4- سرمایه‌گذاری سالانه سازمان
- متوسط نرخ رشد سالانه: 21% طی سال‌های 1384 تا 1400
- بیشینه نرخ رشد سالانه 69% در سال 1397
- کمینه نرخ رشد سالانه 26-% در سال 1387
5- مسائل حوزه دریایی و بندری کشور
- رونق اقتصادی
- افزایش اشتغال
- افزایش ترانزیت و صادرات کالا (ترافیک کالا در بنادر و دریا)
- تمرکز در محقق شدن اقتصاد دریامحور
- افزایش اقتدار و سیادت دریایی
- سرمایه‌گذاری مستقیم در توسعه و نگهداری زیرساخت‌ها و تجهیزات بنادر
- ارتقای ایمنی، امنیت و حفظ محیط‌زیست دریایی
- شفاف‌سازی و مبارزه با فساد
- تامین نیروی انسانی متخصص
6- زیرساخت‌ها و تجهیزات بنادر: دارایی‌های فیزیکی موجود
|
تجهیزات |
زیرساخت‌ها |
|
· 179 فروند تجهیزات دریایی (شناور) · 207 دستگاه تجهیزات استراتژیک · 2500 دستگاه تجهیزات مخابراتی و الکترونیکی · سالانه بیش از 11000 میلیارد ریال هزینه نگهداری · تجهیزات به ارزش 6 میلیارد دلار |
· 323 پست اسکله به طول 41 کیلومتر · 42 کیلومتر موج‌شکن · 8000 هکتار محوطه بندری · 167کیلومتر خطوط لوله نفتی، 505 کیلومتر آب، 385 کیلومتر آتش‌نشانی، 286 کیلومتر فاضلاب، 221 کیلومتر آبیاری · 400 کیلومتر راه و 240 کیلومتر راه‌آهن · 228 هکتار مساحت انبار سرپوشیده · 893000 مترمربع ساختمان · سالانه بیش از 8000 میلیارد ریال هزینه نگهداری · زیرساخت‌هایی به ارزش 10 میلیارد دلار |
7- برنامه راهبردی سازمان بنادر و دریانوردی
چرخه عمر دارایی
- فاز 1: ساخت، خرید و نصب
- فاز 2: بهره‌برداری، نگاهداشت و جایگزینی
- فاز 3: اسقاط، فروش و از رده خارج‌کردن دارایی
اطلاعات دارایی
- سیستم اطلاعات
- استانداردهای اطلاعات
- مدیریت داده‌ها
- راهبرد مدیریت اطلاعات
تصمیم‌گیری مدیریت دارایی
- راهبرد مدیریت تامین منابع
- راهبرد مدیریت توقفات
- تصمیم‌گیری‌های مرتبط با راهبرد دارایی‌ها
- تصمیم‌گیری‌های مرتبط با دارایی سرمایه‌ای
- تحقق ارزش چرخه عمر دارایی
برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی دارایی
- راهبرد و اهداف مدیریت دارایی
- برنامه‌ریزی راهبردی
- برنامه‌ریزی مدیریت دارایی
- سیاست مدیریت دارایی
- آنالیز تقاضا
ریسک و بازبینی
- هزینه‌یابی و ارزش‌گذاری دارایی
- پایش سلامت و عملکرد دارایی
- توسعه پایدار
- مدیریت تغییر
- پایش سیستم مدیریت
- بازبینی و ممیزی مدیریت
سازمان‌دهی و نیروی انسانی
- رهبری مدیریت دارایی
- ساختار سازمانی
- مدیریت شایستگی
- فرهنگ سازمان
- مدیریت برون‌سپاری