توسعه دریاپایه در جمهوری اسلامی ایران؛ ضرورت‌ها و راه‌کارها
گزارش نیروی دریایی ارتش ج.ا. ایران[1]
مقدمه
بررسی جایگاه جمهوری اسلامی ایران در حوزه دریایی از مسائل بسیار مهم و تاثیرگذار بر نحوه تعیین سیاست‌های کلی توسعه دریامحور برای کشور است. تحلیل ابعاد مختلف این موضوع و نوع ورود به مسئله و حل آن در این گزارش ارائه شده است. در بخش اول، اهميت دريا از ديدگاه قرآن، روایات، مقام معظم رهبری و اندیشمندان غربی بیان شده است و سپس اهمیت جهانی دریا به‌عنوان منبع قدرت و ثروت و جايگاه حمل‌ونقل دريايي در اقتصاد جهان مورد بررسی قرارگرفته است.
در بخش دوم، میزان استفاده از ظرفیت دریا توسط کشورهای جهان و نمونه‌هایی از تجربیات موفق جهان و وضعیت همسایگان ما (امارات، عراق، کویت، بحرین، عربستان، قطر، عمان، تركيه، پاکستان) و برنامه‌های آنان برای استفاده از دریا تبیین‌شده است.
بخش سوم به ظرفیت‌های دریایی جمهوری اسلامی ایران از نظر منابع انرژی، از نظر ژئوپلیتیکی و جمعیت‌شناسی و نیز میزان استفاده ما از آن‌ها و سپس مقایسه وضعیت ایران با کشورهای منطقه و غفلت‌های ایران در توسعه دریامحور پرداخته است و در نهایت در بخش چهارم، جمع‌بندي و راه‌كارهایی برای حل مسائل مربوطه ارائه شده است؛ از جمله اینکه با توسعه فرهنگ دریایی، احیای تمدن دریایی و ایجاد قدرت دریایی می‌توان به پیشرفت دریاپایه کشور رسید و این هدفی قابل تحقق و دست‌یافتنی است.
بخش اول: اهميت دريا از دیدگاه‌هاي مختلف
الف- از ديدگاه قرآن
خداوند متعال در آیه 14 سوره نحل می‌فرماید: «بسم اﷲ الرحمن الرحيم وَ هُوَ الَذِي سَخَرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا و َتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَكُمْ تَشْكُرُونَ»، «او خداييست كه دريا را براي شما مسخر كرد تا از گوشت حلال آن تغذيه كنيد و زيورهاي آن را استخراج كرده و تن را بیارایید و كشتي‌ها را در آن برانيد و با تجارت و سفر از فضل خدا روزي طلبيد. باشد كه شكر خدا را بجا آوريد.» تقریبا همه امکاناتی که در دریا هست و امتیازهایی که می‌شود استفاده کرد در این آیه کاملا ذکر شده است. از نکات مهم در قرآن مطابقت تناسب تكرار واژه بر و بحر در قرآن با وضعيت وسعت خشكي و آبی در سطح كره زمين است. در آیات قرآن کریم ١٣ بار واژه «بر» و ٣٢بار واژه «بحر» به‌کاررفته است. وسعت خشكي‌ها نیز در كره زمين ٢٩% و وسعت درياها نیز در كره زمين ٧١% است. وسعت خشكي‌ها برابر ١٤٨ ميليون کیلومترمربع (نيمكره شمالي ١١٦ ميليون کیلومترمربع و نيمكره جنــوبي ٢٩ ميليون كيلومترمربع) بدین ترتیب، تقسیم سطح کره زمین بین خشکی و آب‌ها، با تناسب تکرار این دو واژه در قرآن تناسب دارد.
ب- از ديدگاه روایات
امام‌علیعلیه‌السلام می‌فرمایند: «خداوند آب را مسخر فرمان شما قرارداد، صبحگاهان مي‌رود و عصر بازمي‌گردد تا زندگي شما را سامان بخشد و دريا را وسيله وفور و كثرت اموال شما قرار داد». (مجلسي، ٩٧:٢٠٢)
امام‌صادقعلیه‌السلام مي‌فرمايند: «اگر مي‌خواهي گستردگي حكمت آفريدگار و كوتاهي و ناچيزي دانش آدميان را بداني، بر آنچه در درياهاست، انديشه كن؛ از انواع ماهيان و آبزيان و صدف‌ها و ديگر گونه‌هاي بي‌شمار جانوران دريايي كه سودمندي آن‌ها شناخته نمي‌شود، مگر به‌تدریج كه با پيدايش اسباب، مردم به آن‌ها پي مي‌برند». (مجلسي، ٦٠:٩٠)
ج- در كلام مقام معظم رهبری
همان‌طوری كه همه ما مي‌دانيم، دريا براي يك كشور، يك فرصت بزرگ براي پيشرفت و حفظ منافع ملي است. فواید دريا براي يك كشور و يك ملت، فواید راهبردي است، فواید بزرگ و كلان است. (مقام معظم رهبري، 0١/0٥/1390)
هـ- از ديدگاه اندیشمندان غربی
آلفرد تایر ماهان در ذیل نظريه ژئوپليتيكي بحري که به اهميت درياها و اقيانوس هند می‌پردازد، نظريه قدرت دريايي را مطرح می‌کند. ماهان با ذكر چهار ويژگي آب‌هاي کره زمین (1- پيوستگي آب‌ها و امكان حضور قدرت دريايي در تمام جهان، 2- محاصره خشكي بزرگ اوراسيا توسط قدرت برتر دريايي، 3- وجود درياهاي فرورفته در خشكي مانند مديترانه، عمان و خلیج‌فارس و... كه امكان حضور قدرت دريايي را در خشكي‌ها فراهم مي‌كند و نهايتا 4- وجود جزيره‌هاي امن در درياها كه از قدرت خشكي دور است مانند انگليس و استراليا) تاكيد مي‌كند:
· شرط اصلي براي تسلط بر جهان و ايجاد يك قدرت جهاني، كنترل بر درياها است.
· قدرت‌هاي اقيانوسي هميشه دست بالا را خواهند داشت.
· ثروت به‌واسطه كنترل و استفاده مناسب از دريا، جمع مي‌شود.
· فضاهاي دريايي و اقيانوسي در شكل‌گيري قدرت دريايي و توليد قدرت جهاني و كنترل و محاصره قدرت بري موثر هستند.
این یعنی قدرت حاكم بر دريا، قدرت برتر جهاني است. قبلا انگليس و در حال حاضر امریکا همچنان اين نظريه را ملاک عمل قرار داده است. امریکا با تقسیم مشخص و برنامه‌ریزی‌شده، ناوگان دریایی خود را در تمام آب‌های جهان مستقر کرده است که در شکل (1) مشخص است.
شکل (1): تشکیل هفت ناوگان دریایی توسط امریکا در سطح جهان (براساس نظریه ماهان)
پس از ماهان نیز نظریه‌های مختلفی مطرح‌شده است. حاصل آن‌که در مجموع مباحث ارائه‌شده در حوزه مطالعات دریایی عوامل موثر در تبدیل‌شدن یک کشور به قدرت دریایی و بهره‌مندی از دریا عبارت‌اند از:
· موقعیت جغرافیایی
· خط‌مشی حکومت و رهبران سیاسی
· خصوصیات ملی
· جمعیت
· ویژگی‌های طبیعی
· طول ساحل و وسعت قلمرو
وضعیت ایران از حیث دارا بودن عوامل موثر فوق‌الذکر، مطلوب است. یکی بحث موقعیت جغرافیایی است که جمهوری اسلامی ایران موقعیت بی‌نظیری دارد چون هم از جنوب، هم از شمال به دریا مرتبط است. دیگری موضوع خط‌مشی حکومت و رهبران سیاسی است که این دیدگاه وجود دارد و تاکید فرمانده معظم کل قوا شاهد بر آن است و ان‌شاءالله با ابلاغ سیاست‌های کلی، این هم به منصه ظهور می‌رسد. بحث بعدی خصوصیات ملی است که اینجا به نظر می‌رسد نیاز به کار بیشتر است و فرهنگ‌سازی واقعا اینجا خودش را نشان می‌دهد. بحث دیگر جمعیت است که از بعد جمعیتی، جمعیت خوبی داریم اما از نظر توزیع و آمایش مشکل داریم که سواحل ما الان تقریبا خالی از جمعیت است. بحث بعدی ویژگی‌های طبیعی است که واقعا ایران بی‌نظیر است و عامل آخر؛ طول ساحل و وسعت قلمرو است که ما بیشترین ساحل را در منطقه داریم و بخشی از آن مرزهای آبی که ما داریم جزایر ما هستند که متأسفانه، از این ظرفیت غفلت داریم؛ اما کشورهای همسایه دارند به‌طور مصنوعی جزیره ایجاد می‌کنند و ضعفشان را یک‌طوری پوشش می‌دهند.
و- اهمیت جهانی دریا
1- منبع قدرت و منبع ثروت
دوسوم سطح كره زمين را آب فراگرفته است و خشكي‌هاي زمين در آب محصورند. دوسوم جمعيت و ٨٠ درصد شهرها در ساحل و يا در نزديكي ساحل زندگي مي‌كنند. از ميان كل كشورهاي جهان، فقط ٤٤ كشور در خشكي محصور هستند و به درياهاي آزادراه ندارند، اما بقيه كشورها از اين ظرفيت به‌خوبی استفاده مي‌نمايند (هيچ‌يك از اين ٤٤ كشور داراي قدرت قابل‌توجهی نيستند). دريا بستري تمدن‌ساز و فرصتي براي كسب منزلت منطقه‌اي و جهاني است. امكان دسترسي بلاواسطه به همه خشكي‌هاي مجاور با استفاده از دريا صورت مي‌گيرد. دريا بزرگ‌ترين منبع تامین مواد خام و مواد غذایی است.
2- جايگاه حمل‌ونقل دريايي در اقتصاد جهان
دريا ارزان‌ترين روش حمل‌ونقل كالا است. برای درک بهتر موضوع می‌توان به جدول(1) توجه کرد که نشان می‌دهد با مصرف هريك اسب بخار نيرو و انرژي در وسايل نقليه مختلف، حدود چه مقدار محموله مي‌توان جابه‌جا كرد.
جدول (1): میزان جابه‌جایی محموله در روش‌های حمل‌ونقل
|
روش حمل‌ونقل |
میزان جابه‌جایی محموله |
|
با هواپيما (راه هوايي) |
٨ كيلوگرم |
|
با كاميون (جاده) |
١٠٠ كيلوگرم |
|
با قطار (راه‌آهن) |
٨٠٠ كيلوگرم |
|
با كشتي (دريايي) |
٤٠٠٠ كيلوگرم |
3- مقايسه حمل‌ونقل نفت از مسير دريايي با مسير زميني
حجم يك بشكه نفت خام برابر است با ١٥٩ ليتر و وزن تقريبي آن ١٣٠ كيلوگرم است. ارزش و قيمت متوسط (در اسفند ١٤٠١) هر بشكه ٧٦ دلار است. يك فروند كشتي نفت‌کش با تناژ ٤٠٠ هزار تني، معادل ٣ ميليون بشكه (٤٧٧ ميليون ليتر) حمل مي‌كند. ارزش محموله يك فروند كشتي نفت‌کش ٤٠٠ هزار تني برابر با ٢٢٨ ميليون دلار يا ٩هزار و ١٢٠ ميليارد تومان است (بر پايه قيمت متوسط دلار ٤٠ هزار تومان). حجم تقريبي يك خودرو كاميون حمل‌کننده نفت، ٢٠ هزار ليتر است. تعداد كاميون موردنیاز براي جابجايي محموله يك فروند كشتي نفت‌کش ٤٠٠ هزار تني حدود ٢٤ هزار كاميون. طول هر كاميون ٢٠ متر، طول ٢٤ هزار كاميون، ٤٨٠ كيلومتر يعني اشغال فاصله مسير تهران تا اصفهان.
4- اهمیت دریا در جهان
· 20 درصد جمعیت جهان در محدوده 25 کیلومتری دریا واقع شده است.
· 39 درصد جمعیت جهان در محدوده 100 کیلومتری دریا واقع شده است.
· 65 درصد شهرهای جهان که بیش از 6 میلیون نفر جمعیت دارند در 60 کیلومتری سواحل و نزدیک دریا ساکن هستند.
· حدود 2800 بندر در جهان ساخته شده است که عامل توسعه هستند (در منطقه ما کراچی و جبل علی جزو مهم‌ترین‌هاست).
· 9 شهر از 10 کلان‌شهر نخست جهان، شهر بندری محسوب می‌شوند.
· 90 درصد تجارت جهانی کالا و حمل‌ونقل از طریق دریا انجام می‌شود و بدون وجود آن، واردات و صادرات کالا که پایه تجارت مدرن جهانی است، امکان‌پذیر نیست.
· حدود 35 درصد تولید نفت خام تا سال 1404 در دریا صورت می‌گیرد.
· از میان 10 شهر نخست مقصد گردشگری جهان، همگی شهرهای ساحلی هستند.
· حدود 10 درصد تولید ناخالص جهان مربوط به گردشگری دریایی است.
· از کل گردشگران جهان، 50 در صد، به دریا و مناطق ساحلی سفر می‌کنند.
· میانگین سهم بخش دریایی جهان در تولید ناخالص ملی برابر 9 در صد است.
· تقریبا 400 میلیون شغل در سراسر جهان با شیلات مرتبط است. 200 میلیون شغل در اروپا، دریامحور است.
· حدود 10 میلیون گونه دریایی در اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند.
· 90 درصد از موجودات زنده روی زمین در اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند.
شکل (2): نقشه ترددهای دریایی در منطقه براساس سایت مارین ترافیک
شکل (3): نقشه ترددهای دریایی در خلیج‌فارس براساس سایت مارین ترافیک
شکل (4): نقشه ترددهای دریایی در تنگه هرمز براساس سایت مارین ترافیک
(میانگین تردد: هر ساعت سه فروند شناور)
بخش دوم: میزان استفاده از ظرفیت دریا توسط کشورهای جهان و منطقه
· صنايع دريايي در جهان (كشتي‌سازي، بندرسازي، اسقاط و اوراق نمودن كشتي و...) ساليانه حدود ٥٤٠ ميليارد يورو درآمد جهاني دارد.
· خدمات دريايي (سوخت‌رساني، مديريت بنادر، بانك و بيمه و...) ساليانه ١٠٠٠ميليارد يورو درآمد جهاني دارد.
· كشتيراني و بهره‌برداري دريايي (١٤٠٠ ميليارد يورو ساليانه درآمد جهاني دارد).
· منابع در دريا (ماهيگيري، توريسم و...) ساليانه ١٣٠٠ ميليارد یورو در سال درآمد جهاني دارد.
· ٩٠ درصد تجارت جهاني از طريق دريا صورت مي‌گيرد كه چيزي حدود ٨/٨ ميليارد تن در سال است.
1- نمونه‌هایی از تجربیات موفق
الف- سنگاپور؛ نمونه موفق توسعه دریامحور جهانی است.
· جمعیت: پنج و نیم میلیون نفر
· طول سواحل: 176 کیلومتر (وسعت کمتر از جزیره قشم)
· 50 سال قبل به استقلال رسیده است.
· دومین بندر پرترافیک کانتینری جهان (40 میلیون کانتینر در سال)
· بزرگ‌ترین بندر سوخت‌رسان به کشتی‌ها با حجم 50 میلیون متریک (درآمد 50 میلیارد دلار) این در حالی است که این کشور اصلا نفتی نیست؛ یعنی نفت را از کشورهای دیگر می‌برد.
· پنجمین کشور دارای کشتی‌های کانتینری جهان با 250 کشتی (7 درصد کشتی‌های جهان) است.
· پذیرش سالیانه 5 میلیون گردشگر دریایی
· 20 درصد از سهم پرورش و صادرات ماهیان آبزی‌دانی جهان
· 20 درصد از سهم تعمیرات کشتی جهان
ب- چین
· یکی از اصلی‌ترین علل توسعه چین، توجه به سواحل است. این کشور یک شعاری دارد: یک کمربند، یک جاده که در نقشه زیر مشخص است. در مسیر زمینی، یک بخش منتهی به دریای خزر و سواحل ما در شمال می‌شود و در بخش دریایی هم ختم به سواحل مکران که می‌شود یک شاهراه هم به سمت جنوب و هم داخل خلیج‌فارس.
· بندر شانگهای بزرگ‌ترین بندر در چین و جهان محسوب می‌شود. این بندر افتخارات بین‌المللی متعددی کسب کرده است که یکی از برجسته‌ترین آن‌ها کسب عنوان «بهترین بندر متصل» آنکتاد (اجلاس تجارت و توسعه سازمان ملل) است. بندر شانگهای بیش از 3500 کیلومترمربع مساحت دارد.
2- وضعیت کشورهای همسایه ایران در دریا
خلیج‌فارس سومین خلیج وسیع دنیاست، چهل درصد انرژی جهان از تنگه هرمز عبور می‌کند (روزانه 17 میلیون بشکه نفت خام). طول کل سواحل خلیج‌فارس 5117 کیلومتر با احتساب جزایر است. شش بندر کشورهای خلیج‌فارس (دبی، جده، سلاله، ابوظبی، ملک عبدالله و دمام) جزء 100 بندر بزرگ کانتینری جهان هستند. جمعیت کشورهای حاشیه خلیج‌فارس حدود 3/2 درصد از جمعیت جهان، معادل 80 میلیون نفر. تولید ناخالص داخلی 8 کشور حوزه خلیج‌فارس، رقمی بالغ‌بر 5 هزار میلیارد دلار است یعنی 5 درصد کل دنیا.
الف- امارات
جمعیت: ده میلیون نفر. وسعت: 83 هزار کیلومترمربع (کمتر از استان کرمان). دو بندر از 50 بندر کانتینری جهان، متعلق به امارات است (بندر جبل علی، در بین 10 بندر برتر جهان قرار دارد). 70 درصد از محموله‌های کشورهای خلیج‌فارس از طریق بنادر امارات جابه‌جا می‌شود. بندر فجیره امارات سومین بندر خدمات‌دهی به کشتی‌های دنیا به شمار می‌رود (درآمد سالانه 30 میلیارد دلار). در دبی 5500 شرکت بین‌المللی دریایی حضور دارد. در سال ۲۰۲۰، نفت تنها 1 درصد تولید ناخالص داخلی امارات بود، 20 درصد از آن مربوط به گردشگری، به‌ویژه گردشگری دریایی بوده است. امارات با صرف بیش از 70 میلیارد دلار، با ساخت جزایر مصنوعی، 40 کیلومترمربع برای خود مکان استقرار ایجاد کرده است. ظرفیت کل بنادر امارات بالغ‌بر 40 میلیون تی ای یو است (حدود پنج برابر کل بنادر ایران). شرکت‌های دریایی امارات اپراتور حدود 10 بندر جهان هستند. در نقشه زیر، جزایر و تاسیسات مصنوعی امارات و فاصله آن‌ها تا آب‌های سرزمین ایران مشخص است که این‌ها البته برای ما مشکلات حقوق دریایی پیش خواهد آورد که حتما باید روی این حوزه هم دقت لازم بشود.
از جزیره ابوموسی و جزیره سیری تا امارات را با جزایر مصنوعی پر کرده‌اند. برابر قانون بین‌المللی دریایی اگر یک محدوده آبی بین دو بخش خاکی ایجاد بشود درنهایت باید از نظر مرز دریایی تقسیم‌بر دو بشود. این‌ها تمام تلاششان این است که خودشان را نزدیک‌تر بکنند به جزایر ما و ادعای واهی که دارند را یک‌جوری در جامعه جهانی شکل بدهند. جزیره مصنوعی دیگری ساخته‌اند که فاصله‌اش با جزیره سید ابو نعیم خودشان 22 مایل دریایی، با جزیره سیری تقریبا 22 مایل دریایی و با جزیره ابوموسی 26 مایل است؛ یعنی از دو طرف دارند توسعه می‌دهند و تلاش می‌کنند که خودشان را به این دو جزیره ما نزدیک بکنند. کشورها حق دارند جزایر مصنوعی ایجاد کنند اما در حقوق بین‌الملل دریا، کمیسیون حقوق بین‌الملل دریا در خطوط آب ساحلی و آب سرزمینی و انحصاری تغییری ایجاد نمی‌کند. به این دلیل دارند می‌گویند ما که به شما کار نداریم، اما در صورت توسعه این‌ها و اتصالشان و حقوق مترتب بر آن‌ها، در طول زمان خواهند توانست ادعاهایی را بکنند. آرایش این جزایر مصنوعی طوری است که ساحل حدود 40 کیلومتر جلوتر آمده است. جالب‌تر اینکه خاک این جزایر را از ایران می‌برند و آنجا را می‌سازند.
چینی‌ها این کار جزیره‌سازی را در حد 800 کیلومتر انجام دادند. دریای جنوبی چین عمقش کم است. یک قسمت‌هایی، 800 کیلومتر رفتند جلوتر، جزایر را احیا کردند و با جرثقیل، خاک آوردند، کوبیدند، باند فرودگاه درست کردند و به‌هم متصل کردند. الان ناوگان امریکا می‌خواهد سواحل چین را تهدید کند، هزار کیلومتر از ساحل شانگهای و گوانگجو و شنزن فاصله دارد. دنیا یک سیاست چینی وجود دارد، این‌ها در حد خودشان دارند این کار را پیش می‌برند.
ب- عراق
44 میلیون نفر جمعیت دارد. وسعت عراق 437 هزار کیلومترمربع است. در سال ۲۰۲۲ به‌عنوان دومین کشور صادرکننده نفت، 115 میلیارد دلار صادرات انرژی داشته است (میزان ذخایر نفت 145 میلیارد بشکه برآورد شده است). عراق از استان بصره به خلیج‌فارس راه دارد و تنها راه ارتباطی آن به دریاست و فقط 58 کیلومتر خط ساحلی دارد. بااین‌حال 80 درصد واردات عراق از اینجا در بندر ام‌القصر صورت می‌گیرد (ماهانه 100 کشتی به این بندر تردد می‌کند). بندر نفتی بصره پایانه صادرات نفت کشور عراق است و 80 درصد تولید ناخالص داخلی عراق در این بندر صورت می‌گیرد. بندر بصره توانایی تولید روزانه سه میلیون بشکه نفت را دارد.
در طرح توسعه بندر فاو، قرار است که این بندر نقش بزرگ‌ترین بندر منطقه جهت ایجاد کریدور ترانزیتی و انتقال کالا به اروپا باشد. عملیات والفجر هشت، جلوتر از شهر فاو در همین منطقه شبه‌جزیره فاو انجام شد. جنوب فاو که هیچ وجود نداشت؛ عراقی‌ها یک بندری دارند طراحی می‌کنند که سرمایه‌گذاری‌اش آغاز شده و این بالاتر از تمام بنادر امارات، عمان، قطر و بحرین خواهد بود و 20 سال دیگر انتظارش را دارند که عراق پیشرفته‌تر از این کشورها بشود. این بندری است که در آینده بزرگ‌ترین بندر کانتینری منطقه خواهد شد. اینکه برای راه‌آهن شلمچه-بصره مقاومت می‌کنند، یکی از دلایلش شاید این باشد که می‌گویند اگر این زده بشود، بندر فاو کم‌اهمیت می‌شود و ایران به مدیترانه از جهت راه‌آهن متصل می‌شود و بنادر ایران توسعه پیدا می‌کند.
ایران 2200 کیلومتر در خلیج‌فارس و دریای عمان و تنگه هرمز ساحل دارد که در دنیا نظیر ندارد. ساحل چابهار، ساحل اقیانوسی است، عمق آب در منطقه چابهار، دویست متر جلوتر از ساحل، 300 تا 400 متر است؛ یعنی بزرگ‌ترین ناوها می‌توانند پهلو بگیرند. ناوهای هواپیمابر امریکا قرار بود در بندر چابهار مستقر شوند. طرحش در ارتش وجود دارد. سه بندرگاه برای استقرار ناوهای هواپیمابر امریکا قرار بود طراحی شود و ناوگان پنجم اینجا باشد که حالا به بحرین رفته است.
در بحرین عمق آب کم است، همیشه هم دارد لایروبی می‌شود. یک شناور راهنما جلو می‌افتد که این شناور به گل نخورد و به‌سختی خودش را می‌رساند به بندرگاه. ام‌القصر هم کاملا در داخل به‌اصطلاح یک آبرو است و به‌نوعی می‌شود گفت بسته است. آن‌هم دچار خفگی ژئوپلیتیکی است و می‌خواهند از این طریق از خفگی ژئوپلیتیکی دربیاید.
ج- کویت
4 میلیون جمعیت دارد و 17 هزار کیلومترمربع به‌اندازه استان اردبیل وسعت دارد. پنجمین کشور غنی از لحاظ ذخایر نفتی است. این کشور می‌خواهد تا پایان سال جاری میلادی بزرگ‌ترین مرکز تحقیقات نفت جهان را راه‌اندازی کند. بندرهای مهم این کشور عبارت‌اند از: بندر نفتی الاحمدی، بندر کانتینری شعیبه و بندر قدیمی الشیوخ و بندر الزوری. کویت قصد دارد تا سال ۲۰۴۰ میلادی، روزانه 3.65 میلیون بشکه نفت و 1.5 میلیارد فوت مکعب گاز تولید بکند. دولت کویت ظرفیت سرمایه‌گذاری در بنادر خود و اجرای طرح توسعه اقتصاد کلان را بالغ‌بر 100 میلیارد دلار اعلام کرده است و شرکت‌های چینی مذاکرات گسترده را برای تعامل با طرف کویتی در این زمینه انجام داده‌اند.
د- بحرین
یک‌ونیم میلیون نفر جمعیت دارد، 788 کیلومترمربع به‌اندازه شهرستان پاکدشت وسعت دارد. سه بندر اصلی بحرین عبارت‌اند از: بندر کانتینری مینا سلمان، بندر نفتی سیترا و بندر گردشگری المنامه. بحرین رتبه نخست تولید آلومینیوم منطقه و پنجم جهان را دارد. به‌طور متوسط سالانه 2 میلیون گردشگر جذب می‌کند و از این محل درآمدی حدود یک میلیارد دلار در سال دارد. ناوگان پنجم نیروی دریایی امریکا در بحرین مستقر است. کشورهای اروپایی و امریکا سرمایه‌گذاری زیادی برای توسعه بنادر برای تعمیرات کشتی کرده‌اند.
هـ- عربستان
36 میلیون جمعیت دارد و 2 میلیون کیلومترمربع وسعت دارد (بزرگ‌ترین کشور غرب آسیا). عربستان بنادر متعددی دارد. بندر جده، بندر نفتی دمام، بندر جیران و بندر رأس تنوره. عربستان روزانه حدود شش میلیون بشکه صادرات نفت دارد. عربستان در تلاش است که به کانون لجستیکی دریایی بین‌قاره‌ای و قطب جذب سرمایه‌گذاری در بنادر تبدیل شود. در سال ۲۰۲۰، پنجمین کشور سریع جهان در زمینه تخلیه و بارگیری کشتی‌های کانتینری بوده است. عربستان با کمک شرکت‌های ژاپنی، امریکایی و سنگاپوری مشغول اجرای پروژه راه‌آهن لندبریج و بنادر خشک مرتبط با آن است؛ که از یک‌طرف بندر دمام در خلیج‌فارس را به بندر جده در دریای سرخ متصل کند. از سمت دیگر اتصال راه‌آهن عربستان را به شبکه ریلی امارات و سپس عمان برای اتصال به بندر صحار در سواحل اقیانوس هند و خارج از تنگه هرمز فراهم آورد.
سازمان بنادر عربستان برای ایجاد بزرگ‌ترین پارک لجستیکی دریایی در خاورمیانه را با سرمایه‌گذاری شرکت مرسک توافق کرده است. شهر نیوم عربستان با مساحت تقریبی 26 هزار کیلومترمربع در امتداد دریای سرخ و خلیج عقبه، در تقاطع سه قاره آسیا، اروپا و افریقا و در امتداد یکی از شلوغ‌ترین شریان‌های اقتصادی جهان قرار دارد؛ جایی که بیش از 70 درصد از جمعیت جهان می‌توانند تنها با یک پرواز تقریبا هشت‌ساعته خودشان را به آنجا برسانند. شهر عمودی لاین یکی از پروژه‌های بلندپروازانه عربستان در شهر جدید نیوم است.
در این منطقه شهری تا سال ۲۰۲۶ میلادی، حدود 450 هزار نفر، مستقر خواهند شد. پیش‌بینی است در 2030 این رقم به دو میلیون نفر و تا سال ۲۰۴۵، نه میلیون نفر را در خودش جای بدهد؛ که طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، این پروژه بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ تکمیل خواهد شد.
و- قطر
2.5 میلیون جمعیت و 11 هزار کیلومترمربع وسعت دارد (به‌اندازه استان قم). سومین دارنده گاز طبیعی مایع و اولین صادرکننده LNG است. درآمد گردشگری‌اش چهار میلیون دلار است. بندر حمد، بندر اصلی تجاری قطر با ظرفیت جابجایی 8 میلیون کانتینر در سال است. بندر انرژی رأس‌الافان قطر، بزرگ‌ترین بندر مصنوعی جهان است که سالانه به 1000 کشتی خدمات می‌دهد. یکی از بزرگ‌ترین بنادر تعمیرات و ساخت کشتی در قطر ایجادشده است.
ز- عمان
5 میلیون نفر جمعیت و 310 هزار کیلومترمربع به‌اندازه خراسان قدیم ما وسعت دارد. 53 درصد تجارت دریایی عمان، صادرات انرژی است (5.5 میلیارد بشکه ذخایر نفتی). بندر دقم و سلاله به‌عنوان ویترین عمان در نظم ژئوپلیتیک منطقه است و می‌خواهند این را به‌عنوان یک کریدور بین‌المللی دریایی مطرح کنند و تفاهم‌نامه‌ها و توافق‌نامه‌های زیادی هم دارند منعقد می‌کنند و از این فرصت استفاده می‌نمایند.
ح- تركيه
این کشور با جمعیت حدود 84 میلیون و 500 هزار نفر و مساحت ۷۸۳٬۳۵۶ کیلومترمربع، علاوه بر توسعه بنادر واقع در درياي سياه، در حال سرمایه‌گذاری برای یک کانال دومی برای اتصال دریای سیاه با دریای مدیترانه، در موازات با بسفر است. حدود چهل‌وپنج کیلومتر طول این کانال است. بحث توسعه منابع عظیم نفت و گازش را در دریای مدیترانه در دستور کار دارد. این کشور در انتظار است که به یکی از ده اقتصاد بزرگ جهان تبدیل شود و در همکاری با شرکت‌های امریکایی، اسرائیلی، روسی و چینی برای توسعه منافع نفت و گاز اقدامات وسیعی انجام می‌دهد. در عکس زیر، آن بخش نقطه‌چین، همان کانالی است که قرار است به‌موازات بسفر کشیده شود. بسفر یک و بسفر دو که یکی برای رفتن و دیگری برای آمدن باشد و با سرعت و بدون معطلی حمل‌ونقل انجام شود.
ط- پاکستان
جمعیتش 240 میلیون نفر است، 881 هزار کیلومترمربع، مساحت دارد. بندر مهمش کراچی است که 16 میلیون جمعیت در آن ساکن است. 60 درصد تجارت دریایی پاکستان از طریق کراچی است (با ظرفیت 65 میلیون تن و سه هزار شناور در طول سال). 25 حوضچه اوراق کشتی در سواحل پاکستان وجود دارد (رتبه سوم جهان). صنعت اوراق کشتی در این کشور حدود 100 هزار شغل ایجاد کرده است.
بندر گوادر نیز که از بندر چابهار، 72 کیلومتر فاصله دارد، نقش مهمی در طرح «یک کمربند- یک جاده» چین دارد. چینی‌ها پنجاه میلیارد دلار، در اینجا سرمایه‌گذاری کرده‌اند. سه بندر اصلی کراچی، گوارد و محمدبن‌قاسم بیش از 95 درصد تجارت دریایی پاکستان را به عهده دارد. بندر گوادر در حال تبدیل‌شدن به شهر بندری هوشمند و توسعه کشتی‌های هوشمند بندری توسط چین است. پاکستان دارای ماهیگیری و شیلات سنتی و محلی است.
برنامه توسعه دریایی پاکستان را می‌توان در محورهای زیر خلاصه کرد: توسعه بندر گوادر با همکاری چین، توسعه ایالت بلوچستان، شکستن انحصار بندر کراچی، ارتباطات گسترده با منطقه خلیج‌فارس، ایفای نقش در بازار جهانی نفت، جبران عقب‌ماندگی نیروی دریایی، گسترش روابط تجاری با افغانستان و آسیای مرکزی، توسعه روابط تجاری با ایران، ایفای نقش ترانشیپ برای دسترسی چین به آب‌های جنوب پاکستان و دریای آزاد و بازارهای پررونق اروپا، خاورمیانه و افریقا، تلاش برای رفع دغدغه‌های امنیتی و نظامی.
بخش سوم: ظرفیت‌های دریایی جمهوری اسلامی ایران و میزان استفاده از آن‌ها
1- از نظر منابع انرژی
روزانه 17 میلیون بشکه از تنگه هرمز عبور می‌کند که سه میلیون بشکه از این میزان، از تنگه باب‌المندب و نهایتا از کانال سوئز متصل می‌شود. بالغ‌بر 60 درصد نفت و 45 درصد گاز جهان هم در منطقه خلیج‌فارس قرار دارد. ژاپن، هند و چین به منابع انرژی ایران وابسته هستند.
2- از نظر ژئوپلیتیکی
کشور ما هم‌زمان در دو منطقه ژئوپلیتیکی حساس هارتلند و ریملند قرارگرفته است و در همه تئوری‌های ژئوپلیتیکی، جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در منطقه غرب آسیا و اقیانوس اطلس شناخته‌شده است.
در تئوری‌های ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیکی آخر قرن 19 و اوایل قرن 20، برخی افراد نظریاتی را ارائه کرده‌اند ازجمله «ماهان» که قدرت دریایی را بیان کرد و «مکیندر» که قدرت زمینی را مطرح کرد. این‌ها اصطلاحی را تحت عنوان هارتلند پایه‌گذاری کردند. منطقه‌ای بین کوه‌های البرز ما به سمت شمال تا اقیانوس منجمد شمالی، از سمت غرب رودخانه ولگا و از سمت شرق، رودخانه لنا. گفتند این منطقه چون شمالش منجمد است و اطرافش دو هزار کیلومتر با دریا فاصله دارد، قدرت حاکم بر این خشکی (روسیه آن زمان)، هیچ قدرت دریایی نمی‌تواند شکستش دهد و آن کشور می‌تواند بر کل دنیا حاکم شود. به این منطقه اصطلاحا گفتند هارتلند یعنی قلب زمین. فرد دیگری به نام «اسپایکمن» اواسط قرن بیستم، این نظر را مطرح کرد که در کنار قدرت دریایی منطقه دیگری که دارای ارزش حیاطی است، منطقه حاشیه‌ای اوراسیا است؛ یعنی از اروپا و جنوب آسیا تا ژاپن، این ریملند یا سرزمین حاشیه‌ای نسبت به آن هارتلند است و نسبت به هر دو ارزش بیشتری دارد؛ زیرا دوسوم جمعیت جهان در اروپا و آسیا است و دوسوم منابع هم اینجاست و همه‌چیز اینجاست. این سرزمین حاشیه را اگر داشته باشید، مسلط بر جهان هستید. لذا امریکا چهار پیمان نظامی: ناتو، سنت، سیتو، آسه‌آن در پایان جنگ جهانی دوم درست کرد. از 1949 تا 1955 و این‌ها را با یک زنجیره به‌هم وصل کرد. ما زمانی عضو سنتو بودیم که مسئولیت همه ما کشورها این بود که شوروی‌ها به آب‌های گرم دسترسی پیدا نکنند. این حاشیه دست امریکا و هم‌پیمان‌های او باقی بماند. در هر دوی این تئوری‌ها که هنوز ارتش‌های دنیا و قدرت جهانی از این‌ها استفاده می‌کنند، کشور ما جایگاهی استثنایی دارد. هیچ کشوری در همه نظریه‌ها حضور ندارد و همه غبطه یک چنین جایگاهی را می‌خورند که ایران دارد.
علاوه بر قرار گرفتن در بیضی انرژی، موضوع موقعیت گذرگاهی و موقعیت دریایی ما بسیار حائز اهمیت است. شمال اقیانوس هند مثلثی بسیار پر اهمیت قرار دارد. از تنگه هرمز تا باب‌المندب و از آنجا تا مالاکا. 90 درصد صادرات و 85 درصد واردات ایران از همین منطقه است. یک‌سوم حمل‌ونقل دریایی کالا از اینجا است. دوسوم نفت خام جهان به‌وسیله کشتی‌های تانکر حمل می‌شود. پنج گذرگاه راهبردی جهان نیز در این منطقه است که عبارت‌اند از مالاکا، تنگه هرمز، باب‌المندب، سوئز و دماغه امیدنیک در جنوب افریقا.
3- از نظر انواع دریا و جمعیت‌شناسی
ازجمله ظرفیت‌های ایران وجود سه نوع دریا است. دریای عمان که دریای آزاد محسوب می‌شود. خلیج‌فارس که یک دریای نیمه‌بسته است و دریای خزر است که یک دریای بسته است. ما از طریق سواحل مکران، بدون واسطه به همه اقیانوس‌ها و به‌طور خاص هند و دریای آزاد ارتباط دارد. ایران هفت استان ساحلی دارد که در خلیج‌فارس، دریای عمان، دریای خزر قرار دارند و دارای 5800 کیلومتر مرز آبی در شمال و جنوب است. 22.5 درصد جمعیت کشور در این هفت استان ساحلی مستقر هستند.
4- اهمیت دریای خزر
از نظر منابع نفت و گاز، حدود چهار درصد ذخایر دنیا را داراست. صد نوع انواع ماهی را دارد. 90 درصد خاویار جهان را دارد، 33 رود به آن متصل است و 28 متر پایین‌تر از سطح آب‌های آزاد است. عمق این بزرگ‌ترین دریاچه جهان بین 5 تا 1000 متر است که آن بخش عمیقش خوشبختانه سمت ماست. مساحت این دریاچه یک‌ونیم برابر خلیج‌فارس است و کشورهای همسایه آن دارای اهمیت اقتصادی بالایی هستند (8.4 درصد از مجموع ذخایر نفتی و 32.3 درصد از ذخایر گازی، 17.8 درصد از ذخایر ذغال سنگ جهان). البته با شرایط موجود همه کشورهایی که اطراف دریای خزر هستند به‌نوعی دچار خفگی ژئوپلیتیکی هستند که تمایلشان این است که به آب‌های گرم بیشتر دسترسی داشته باشند.
5- وضعیت کنونی ایران در دریا
· 34 جزیره ایرانی در خلیج‌فارس با مجموع مساحتی حدود 1884 کیلومترمربع که بیشتر از مساحت سرزمینی 28 کشور دنیا است.
· 96 درصد از واردات و 85 درصد از صادرات ایران از طریق دریا انجام می‌شود.
· تراکم جمعیتی در سواحل جنوبی ایران به‌طور میانگین 37 نفر در هر کیلومترمربع است.
· 12 بندر در سواحل ایران وجود دارد.
· در حدود 30 هزار شناور صیادی، باری و تفریحی در اختیار ایران است.
· در بین 100 بندر بزرگ دنیا، بندرعباس رتبه 97 را دارد.
· سهم ناچیز نزدیک به صفر در گردشگری دریایی.
· رتبه 24 جهان به لحاظ ظرفیت حمل‌ونقل دریایی.
6- مقایسه وضعیت ایران در تطبیق با کشورهای منطقه
· تعداد آب‌شیرین‌کن‌های ایران در خلیج‌فارس 75 طرح با ظرفیت 500 هزار مترمکعب در مقایسه با عربستان با ظرفیت 3.3 میلیون مترمکعب که 24 درصد از آب‌شیرین‌کن‌های جهان را در اختیار دارد.
· در بین 100 بندر مهم جهان، ایران فقط بندر شهید رجایی را در رتبه 97 دارد، درحالی‌که عربستان 3 بندر و امارات 2 بندر را در این فهرست دارد (بندر جبل‌علی امارات رتبه 9).
· ناوگان تجاری امارات با 1087 کشتی، رتبه 19 و سهم 1.2 درصد را دارد و عربستان با 269 کشتی رتبه 24 و سهم 0.8 درصد را دارد. در مقایسه با ایران که با 255 کشتی در رتبه 22 قرار دارد و دارای سهم 0.89 درصدی است.
· در سال 2015 گردشگری امارات به 50 میلیارد دلار رسید که عمدتا مرتبط با گردشگری دریایی است. در مقابل درآمد نزدیک به صفر این صنعت در ایران.
· چین برنامه دارد که ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر گوادر را به 400 میلیون تن کالا با 50 کشتی غول‌آسا افزایش دهند؛ یعنی بیش از پنج برابر ظرفیت فعلی همه بنادر ایران.
· ظرفیت فعلی 8.5 میلیون کانتینر کل بنادر ایران برابر با ظرفیت تنها یک بندر حمد قطر است (ظرفیت جبل‌علی امارات 20 میلیون کانتینر است).
· شرکت اماراتی دی پی ورلد، اپراتور شصت بندر جهان است. در مقابل در این زمینه ما هیچ اقدامی انجام نداده‌ایم.
· تراکم جمعیتی در بندر کراچی 235 نفر در هر کیلومترمربع است، اما در ایران 37 نفر است.
· صنعت بازیافت در بندر کراچی حدود 100 هزار شغل ایجاد کرده است که در مقابل ایران با داشتن پتانسیل، جغرافیا و نیروی انسانی مشابه در بندر چابهار، درآمد و اشتغال نزدیک به صفر در این صنعت است.
· جایگاه منطقه‌ای ایران در ترانشیپ[2] بنادر: (امارات 58%، عمان 18%، عربستان 12%، قطر 9%، ایران 3%)
7- غفلت‌های ایران در توسعه دریامحور
· کرانه‌های مکران، در همه جوانب فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از کمبودهایی رنج می‌برد. این مشکل را می‌توان در ضعف زیربناهای حمل‌ونقل، بهداشت و درمان، کار و آموزش و ضعف زیرساخت‌های صنعتی نسبت به دو ساحل دیگر در خلیج‌فارس و دریای خزر مشاهده نمود.
· 4 استان ساحلی جنوب ایران، 20 درصد مساحت کشور را به خود اختصاص می‌دهند، اما تنها دربرگیرنده 12 درصد جمعیت کشور هستند (در دنیا این رقم برابر 60 درصد است).
· سهم 2 درصدی اقتصاد دریایی ایران از تولید ناخالص ملی داخلی در مقایسه با سهم 50 درصدی برخی از کشورهای دنیا در اقتصاد دریا
· سهم نیم درصدی در آبزی‌پروری با رتبه 23 جهانی
· سهم کمتر از یک‌درصدی ناوگان تجارتی با 225 ناوگان تجاری با رتبه 22 جهانی.
· ظرفیت استقرار جمعیت فعال اقتصادی در چابهار 5 میلیون است که درحال‌حاضر 400 هزار نفر در این منطقه سکونت دارند.
· ظرفیت ترانزیتی کشور، قابلیت درآمد 20 میلیارد دلاری در سال و ایجاد یک‌میلیون فرصت شغلی را دارد. این در حالی است که درصد بیکاری در 4 استان جنوبی حدود 12 درصد است و سهم ایران در حوزه کشتی‌سازی، یک‌دهم درصد است.
· عدم حضور ایران در بین 10 شرکت نخست ناوگان تجاری در جهان (دانمارک، ایتالیا، چین، فرانسه، آلمان، ژاپن، تایوان، سنگاپور، کره‌جنوبی)
· عدم حضور ایران در بین 30 اپراتور برتر جهان در بازار اپراتورهای پایانه‌های بندری (ژاپن، چین، امارات و...)
· عدم حضور ایران در بین 30 کشور برتر جهان در بازار سازندگان کشتی (چین، کره‌جنوبی، ژاپن، فیلیپین و...)
· عدم حضور ایران در بین 10 کشور برتر جهان در بازار سوخت‌رسانی و خدمات کشتی (دانمارک، امریکا، ایرلند، سوئیس، سنگاپور، ایتالیا، امارات و عربستان)
· عدم حضور ایران در بین 10 کشور برتر صاحب کشتی (براساس ارزش) (یونان، ژاپن، چین، سنگاپور، نروژ، امریکا، آلمان، کره‌جنوبی، انگلستان و دانمارک)
· عدم حضور ایران در بین 20 دانشگاه برتر در حوزه مهندسی دریایی و کشتی‌سازی (چین، نروژ، پرتغال، هلند، اسپانیا، انگلستان، سنگاپور، استرالیا، کره‌جنوبی، امریکا و...). سهم رشته‌های علوم دریایی از کل رشته‌های آموزش عالی فقط یک‌دهم درصد است.
· جایگاه 24 در دنیا برای تولید محصولات غذایی دریایی (چين، اندونزي، هند، ويتنام، فيليپين، بنگلادش، كره‌جنوبي، مصر، نروژ و ژاپن). سهم هر ايراني از مصرف غذاهاي دريايي، به‌طور ميانگين ساليانه كمتر از ١٠ كيلوگرم است درحالی‌که متوسط سرانه مصرف دنيا هم‌اکنون حدود ٢٠ كيلوگرم است.
· جایگاه 26 در دنیا برای میزان صید آبزیان (چین، اندونزی، پرو، هند، روسیه، امریکا، ویتنام، ژاپن، نروژ و شیلی).
8- فرصت‌های پیش روی جمهوری اسلامی ایران در دریا
· ویژگی چشم‌گیرتر و اصلی منطقه مکران، اتصال مستقیم به اقیانوس هند است و همین ویژگی موجب می‌شود کشتی‌های تجاری و گردشگری از سراسر جهان به‌راحتی به آن دسترسی داشته باشند. در نتیجه با اتخاذ یک راهبرد توسعه‌ای و برنامه‌ریزی درست، مکران می‌تواند دروازه بازرگانی و گردشگری دریایی ایران و خلیج‌فارس شود و شرایط منحصربه‌فردی را برای تبدیل‌شدن به قطب اقتصادی و گردشگری فراهم کند.
· با توجه به افزایش گردشگری در کشورهای جنوبی خلیج‌فارس و همچنین عدم وجود صنعت شیلات در این کشورها، فرصت مناسب ارتقای صنعتی شیلات و آبزی‌پروری جهت صادرات به کشورهای جنوبی خلیج‌فارس
· اسکراب و اوراق نمودن کشتی‌های فرسوده و استفاده مجدد از مواد بازیافت آن‌ها، با توجه به فقدان چنین صنعتی در خلیج‌فارس و وجود چند هزار کشتی در خلیج‌فارس جهت اوراق
· با توجه به افزایش جهانی قیمت نفت، بنادر فجیره امارات و سنگاپور نرخ جهانی سوخت‌دهی به کشتی‌ها را افزایش دادند، تخفیف‌های ایران می‌تواند این صنعت را در سواحل جنوبی احیا و پررونق کند.
بخش چهارم: جمع‌بندي و راه‌كارها
· اغلب كشورها تلاش مي‌كنند از سواحل و بخش مشاع دريايي كره زمين حداكثر استفاده را براي توسعه همه‌جانبه كشور خودشان داشته باشند. سهم دريا از توليد ناخالص داخلي در كشورهاي ساحلي اتحاديه اروپا ٥٠ درصد است، اما اين رقم در ايران، با وجود قريب به سه هزار كيلومتر نوار ساحلي، فقط ٢ درصد است.
· دريا قابليت اشتغال بسيار بالايي دارد و كشورهايي مانند هند، ژاپن، امریکا و چين به ازاي ايجاد يك شغل در بخش اقتصاد دريايي، چهار شغل جانبي هم ايجاد كرده‌اند. ايران با وجود داشتن سواحل طولاني، ظرفيت بالاي انساني و درصد بالاي بيكاري، سهم ناچيزي از صنعت كشتي‌سازي جهان دارد؛ سهم ايران از توليد كشتي در جهان تنها یک درصد است.
· كشورهاي منطقه بخصوص حاشيه خلیج‌فارس با سرعت و شدت هرچه‌تمام‌تر در جهت توسعه بنادر و سواحل و كسب درصد قابل‌توجهی از اقتصاد دريا هستند. عقب‌ماندگي در اين رقابت باعث خواهد شد در آينده سهم بازار دريايي را از دست بدهيم. از ٥٦ جزیره كشورهاي عربي، همه آن‌ها در راستاي توليد ثروت (گردشگري، تجارت، جذب سرمایه خارجی و...) به‌كار گرفته‌شده‌اند، ليكن ايران از ٣٤ جزيره، تنها موفق به توسعه ٢ جزيره قشم و كيش بوده است.
· با انتقال حوزه مأموريت نيروي دريايي ارتش در سال ١٣٨٦ تاكنون از خلیج‌فارس به درياي مكران، نيروي انساني به همراه خانواده و برخي تجهيزات به جاسك منتقل شدند ولي همچنان پشتيباني‌هاي اوليه و اساسي براي نيروي انساني و تجهيزات عمده (به علت كندي روند توسعه زيرساخت‌هاي موردنیاز)، متكي به بندرعباس و سواحل خلیج‌فارس هست. كندي و تأخير دستگاه‌هاي مربوطه در پيشرفت زيرساخت‌هاي موردنیاز در سواحل مكران (ازجمله شبكه‌هاي حمل‌ونقل جاده‌اي و ريلي، تاسيسات بندري، خدمات رفاهي و...) هزينه‌هاي گزافي را طي ١٥ سال تاكنون به نيروهاي مسلح به‌ویژه نداجا تحميل نموده است.
· سواحل طولاني خالي از سكنه، نبود امكانات اساسي و مشوق‌هاي لازم براي ماندگاري و حضور بيشتر مردم در كنار سواحل، فراهم‌نكردن تسهيلات براي ساخت‌وساز آسان در سواحل، عدم توسعه جزاير ايراني حوزه خلیج‌فارس؛ عليرغم عدم زمينه‌سازي براي افزايش كار و توليد ثروت، اثرات جبران‌ناپذيري را بر كميت و كيفيت رزم نيروهاي مسلح گذاشته است.
· همچنين درياي خزر در شمال ايران که پل ارتباطي مستقيم ميان ٥ كشور است و نقش مهمي را در تجارت ميان اين كشورها ايفا مي‌كند. پنج كشور به همراه ٢٠ استان يا ايالت و افزون بر ٧٠ شهر در اطراف اين دريا وجود دارد كه با جمعيتي حدود ١٧ ميليون نفر آن را احاطه كرده‌اند. بدون شك افزايش رونق تجارت در خزر براي ايران در راستاي دور زدن تحريم‌ها و دستيابي به منابع اقتصادي غني امري ضروري به نظر مي‌آيد و به‌تبع آن و با توجه روند تلاش بيگانگان براي حضور در اين دريا، نياز به تقويت نيروهاي مسلح به‌ویژه نيروهاي دريايي ضروري است.
· براساس سند چشم‌انداز نيز در افق ١٤٠٤ هجري شمسي، بايد ايران جايگاه اول اقتصادي منطقه را داشته باشد و در اين راستا مدل اقتصاد مقاومتي تعریف‌شده است كه تحقق رويكرد درون‌زا و برون‌گرا به‌عنوان يكي از راهبردهاي اين مدل اقتصادي متعالي در كشور دريايي همچون ايران، نيازمند رشد همگن «توسعه دريامحور» است.
· وضعيت موجود مولفه‌هاي توسعه دريامحور جمهوري اسلامي ايران، در مقايسه با متوسط جهاني و كشورهاي منطقه، در اغلب ابعاد ناوگان تجاري، نظامي و صنعت دريايي مطلوب نيست و تنها اشكال موجود در اين حوزه ضعف فرهنگ دريايي كشور شامل روحيه دريايي مردم و باورآگاهانه و شناخت مسئولين از فرصت‌هاي توسعه دريامحور است و نياز است اين مهم با همت مسئولين تراز اول كشور سياست‌گذاري و راهبري شود؛ تا غفلت چندين ساله توجه به دريا در كشور جبران شود.
برخي راه‌كارها
1- تمركز جدي دولت در جهت اجرایی‌شدن پروژه‌هاي مصوب توسعه سواحل مكران و توجه عملي به توسعه دريامحور كشور
2- توسعه زيرساخت‌هاي لازم ازجمله راه‌هاي ارتباطي، مراكز درماني، مراكز آموزشي، مراكز تفريحي و اقامتي و... به‌منظور ايجاد انگيزه براي سرمايه‌گذاري و استقرار جمعيتي در سواحل به‌خصوص سواحل مكران
3- ارائه تسهيلات و مشوق‌هاي دولتي و معافيت‌هاي مالياتي به شركت‌هاي سرمايه‌گذار داخلي در توسعه سواحل مكران در راستاي ايجاد مزيت رقابتي
4- احياي ظرفيت ارزشمند ترانزيتي شمال به جنوب از طريق بندر چابهار براي كسب سهم قابل‌توجهی از ظرفيت ترانزيتي كشورهاي آسياي ميانه
5- توسعه دانشگاه‌هاي دريايي با رشته‌هاي خاص اقيانوس‌شناسي و مديريت منابع دريايي و هنرستان رشته‌هاي دريايي در شهرهاي ساحلي و روستاهاي تابعه
6- توسعه خطوط كشتيراني مسافربري و پايانه‌هاي مربوطه جهت تردد بين سواحل ايران و كشورهاي حاشيه خلیج‌فارس و درياي عمان
7- كمك به توسعه و گسترش مزارع شيلات و توليد آبزيان
8- اصلاح قانون محيط‌زيست براي ايجاد کارخانه‌های اوراق و تعميرات كشتي
9- اصلاح قوانين مربوط به صدور مجوزهای شناورهاي صيد و آبزي‌پروري
10- تدوين سند عالي توسعه دريايي و ترويج فرهنگ توجه به دريا و دريانوردي بين مسئولين و مردم
11- تدوين راهبردهاي مناسب جهت ايجاد كريدورهاي سواحل جنوبي به كشورهاي شمالي و غرب كشور
12- طراحي بسته‌هاي مشوق براي سرمايه‌گذاران داخلي و خارجي جهت توسعه سواحل و جزاير
13- بسترسازي براي مشاركت بخش خصوصي در ارائه خدمات بانكرينگ (سوخت‌رساني و سوخت‌دهي) و خدمات جانبي در بنادر و جزاير كشور
14- تدوين طرح‌هاي افزايش استان‌هاي ساحلي در تقسيمات كشوري جهت رونق سرمايه‌گذاري و توسعه
15- ارائه تسهيلات مالي و تخفيفات مالياتي براي بخش خصوصي جهت مشاركت در طرح‌هاي حمل‌ونقل دريايي
16-ايجاد و توسعه بنادر خشك جهت توزيع كالا با مكان‌يابي متناسب با تقاضاي داخل، كريدور شمال – جنوب و اتصال كشورهاي حوزه آسياي ميانه و قفقاز و افغانستان به دريا و ايجاد راه ابريشم دريايي نوين توسط جمهوري اسلامي ايران
17- توسعه ظرفيت سواحل مكران با اولويت استفاده از ظرفيت بخش خصوصي
18- اصلاح قوانين گردشگري در راستاي افزايش سهم گردشگري دريايي كشور
بهبود نگرش و رويكرد مسئولين و جامعه در جهت ارتقای فرهنگ زيست دريا محور در ايران