فصلنامه سیاست کلان؛ «ویژه محیط زیست»
سال چهارم، شماره پنجم، پاییز 1394
صاحب امتیاز: دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام
مدیر مسئول: علی احمدی
سردبیر: نوراله قیصری
مدیر داخلی: عبدالعلی کریمی
ویراستار: محمد دوست قرین
صفحه آرا: عبدالعلی کریمی
امور اجرایی: علی فرجی، جلال مشهدی، حمید کرمی و نوراله علیزاده
مقدمه
تعاليم حيات بخش اسلام در امر محيط زيست و چگونگى تعامل و سازگارى انسان با آن تاكيد فراوان دارد. قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران نيز حفاظت محيط زيست را وظيفه عمومى تلقى نموده و رشد و تعالى نسل امروز و نسل هاى بعدى را منوط به حفاظت از منابع حياتى مى داند. «در جمهورى اسلامى، حفظ محيط زيست كه نسل امروز و نسل هاى بعد بايد در آن حيات اجتماعى رو به رشدى داشته باشند، وظيفه عمومى تلقى مى گردد. از اين رو فعاليت هاى اقتصادى و غير آن كه با الگوى محيط زيست يا تخريب غيرقابل جبران آن ملازمه پيدا كند، ممنوع است» (اصل پنجاهم قانون اساسى). رهبر انقلاب نيز بارها در موارد متعدد، محيط زيست، انفال، منابع طبيعى وجنگل ها و بويژه برخوردارى از محيط زيست سالم را مورد تاكيد قرار داده اند. با توجه به مشكلات روزافزون ناشى از دخالت انسان در محيط زيست موجود از يك سو و وجود برخى محدوديت ها و تنگناهاى طبيعى موجود در عرصه سرزمينى ايران از سوى ديگر، هرگونه برنامه ريزى و سياست گذارى توسعه با رويكرد آمايش سرزمين نيازمند شناسايى و رده بندى، ارزش گذارى و اولويت بندى مشكلات زيست محيطى با منشاء طبيعى، مصنوعى، ملى، فراملى، داخلى و يا وارداتى است. با اين وصف، اجزاى زيست محيطى زنده و غيرزنده مشتمل بر چهار زيرمحيط «محيط فيزيكى- شيميايى، محيط بوم شناختى– زيست شناختى، محيط اقتصادى–اجتماعى و محيط فرهنگى- تاريخى– روانى» خواهد بود. زيرمحيط هاى موجود هم بر عناصر اصلى محيط زيست (آب، خاك، هوا و تنوع زيستى) اثرگذار است و هم مجموعه شرايط فيزيكى، بيولوژيكى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و سياسى، موجودات، روابط و محيط زندگى آنها را مى سازند. با اين وصف، محيط زيست و مديريت محيط زيست در كشور ما با چالش هاى بسيارى مواجه است. متاثر از زيرمحيط هاى محيط زيست چالش هاى محيط زيست در كشور در پنج دسته قابل دسته‌بندى است:
1- برخى چالش ها طبيعى و خارج از كنترل و توان برنامه ريزان در داخل كشور است. مانند تغيير اقليم و خشك سالى هاى پى در پى. تغييرات اقليم و گرم شدن كره زمين و ديگر تهديدات محيط زيستى جهانى، محدوديت منابع آبى به لحاظ واقع شدن كشور در منطقه خشك و نيمه خشك و افت كمى و كيفى منابع مذكور افزون بر دوره اقليمى ١٠ يا ٣٠ ساله خشك سالى در ايران، حساسيت و شكنندگى محيط طبيعى كشور به لحاظ ويژگى هاى اكولوژيكى آن و بروز بحران ها و بلاياى طبيعى، بخش قابل توجهى از مسائل زيست محيطى بخصوص مرتبط با آب را به كشور تحميل مى كند.
2- چالش هاى مديريتى: فقدان الگوى كارآمد اسلامى در تعامل انسان با محيط زيست (منشور اخلاقى محيط زيست) و عدم وجود شاخص هاى بومى زيست محيطى در كنار آن، فقدان مطالعات جامع محيط زيستى، نبود سيستم هاى آمارى و اطلاعاتى روزآمد و جامع محيط زيستى، توزيع نامتعادل جمعيت و عدم تناسب سيستم هاى خدمات عمومى با افزايش جمعيت و نيز وجود فقر و عدم توزيع عادلانه ثروت ناشى از فقدان زمينه ها و بسترهاى لازم، ناكارآمدى برخى قوانين و مقررات موجود، عدم اجراى كامل قوانين و همچنين تعارض بين برخى قوانين داخلى با يكديگر و نيز با معاهدات بين المللى، فقدان مديريت يكپارچه بر عرصه هاى طبيعى كشور از جمله چالش هاى مديريتى محيط زيست قلمداد مى شود.
3- با توجه به در حال توسعه و رشد بودن كشور، بايد با ظرافت خاصى به محيط زيست پرداخت به گونه اى كه هم پيشرفت كشور ميسر شود و هم محيط زيست تخريب نگردد. با اين حال، وجود الگوى توليد و مصرف ناسازگار با محيط زيست، اولويت دادن به منافع اقتصادى كوتاه مدت در فرآيند تصميم گيرى توسعه در مقايسه با منافع پايدار، نبود زيرساخت هاى لازم براى بازيافت و عدم انگيزه بخش خصوصى (صنعت، كشاورزى و ...) به استفاده از فناورى هاى سبز، ضعف سيستم هاى پايش، نظارت، كنترل و ارزيابى مستمر بر كليه فعاليت هاى صنعتى، زيربنايى خدماتى و ...، بهره بردارى از محيط زيست و منابع طبيعى از جمله چالش هاى محيط زيست و يا تعارض پيشرفت با محيط زيست در سرزمين ايران قلمداد مى گردد.
4- پايين بودن سطح فرهنگ عمومى و فقدان آگاهى هاى مؤثر اقشار مختلف از اهميت و كاركردهاى محيط زيست و خطرات ناشى از آلودگى، تغيير سبك زندگى، مصرف زدگى و اسراف و بى توجهى به عدالت اجتماعى از جمله چالش هاى فرهنگى محيط زيست قلمداد مى شود. براى نمونه: با وجود اين كه به لحاظ سرانه آب در دنيا رتبه يكصد و دوازدهم را داريم اما در مصرف رتبه پنجم را به خود اختصاص داده ايم. در بحث خاك، رسوب گذارى به لحاظ فرسايش بسيار بالاى خاك افزايش يافته است. افزايش بى رويه مصرف كود و سم (٩٨ درصد توليدات كشاورزى به كود وسم متكى است) در مورد هوا، ميزان سوخت، استاندارد سوخت، پديده گرد و غبارناشى از ازبين رفتن تالاب ها چه در داخل وچه در خارج ازجمله چالش هاى فورى در حوزه آب وخاك و هوا است كه آگاهى و آموزش مردم مى تواند تا حد زيادى اين چالش ها را كاهش دهد.
5- چالش هاى وارداتى: در كنار عدم وجود فناورى مناسب و كمبود نيروهاى متخصص و توزيع نامناسب آن جهت پيشگيرى و محافظت از محيط زيست و نهايتاً، عدم همكارى برخى كشورهاى منطقه جهت كاهش اثرات فراروى معضلات زيست محيطى مانند آسيب ديدن لايه ازن، گرم شدن كره زمين و ريزگردها و رسيدن به مديريت هماهنگ زيست منطقه اى از جمله چالش هاى وارداتى قابل دسته بندى است. بنابراين، سياست هاى كلى محيط زيست مى بايست ضمن پاسخ گويى در برابر چالش هاى برشمرده شده، در برگيرنده ويژگى ها ومولفه هاى تامين كننده سلامت محيط زيست باشد؛ به گونه اى كه در بعد ايجابى ارتقاى برخوردارى از يك محيط زيست سالم و در بعد سلبى ساز و كار گسترده و پويا براى مواجهه با تخريب و آلودگى (پخش يا آميختن آلاينده محيط زيست به آب، خاك، هوا و زمين به ميزانى كه كيفيت فيزيكى و شيميايى يا زيستى آن را تغيير ندهد و به انسان، آثار و ابنيه و ساير موجودات زيان نمى رساند) را كنترل و محدود نمايد. فرايند تعيين ارزش اقتصادى محيط زيست در محاسبات ملى لحاظ گردد و مديريت جامع منابع حياتى و تامين عدالت زيست محيطى مستقر شود. ضمناً محيط زيست انسانى و كنترل انواع آلودگى هاى تهديد كننده آن طراحى و ساخته شود و با رويكرد توسعه پايدار، پيشگيرى از تخريب محيط زيست و حفاظت از منابع زيستى و پايش مستمر آن، گسترش اقتصاد سبز با استفاده از ظرفيت ها و توانمندى ها افزايش يابد. همچنين لزوم تدوين منشور اخلاقى زيست محيطى مبتنى بر ارزش هاى اسلامى و تقويت و گسترش مشاركت فعالانه عمومى در امر محيط زيست و مشاركت فعال و هدفمند در همكاريهاى زيست محيطى منطقه اى و جهان فراهم گردد.
علی احمدی
مدیر مسئول
فهرست مطالب